„Jin, jiyan, azadî” (Kobieta, życie, wolność) to znany kurdyjski slogan używany w szczególności przez Kurdów w Turcji i Syrii dla propagowania walki zbrojnej podejmowanej przez kurdyjskie kobiety oraz ich zaangażowania politycznego i społecznego w innych częściach Kurdystanu, tj. także w Iranie i Iraku. To także tytuł innej dostępnej online wystawy fotograficznej autorstwa Sonji Hamad, która poświęcona jest partyzantkom walczącym w Syrii. Od początku wojny toczącej się w tym kraju w doniesieniach światowych mediów dominuje wizerunek kurdyjskich bojowniczek, kierując uwagę globalnej opinii publicznej na odważne kobiety walczące z tzw. Państwem Islamskim w Syrii. Jednocześnie niewiele wiadomo o życiu codziennym kurdyjskich kobiet, które w ostatnich dziesięcioleciach uległo gwałtownej transformacji. Mało mówi się także na temat innych form ich społecznego zaangażowania. Z powodzeniem pełnią role nauczycielek, studentek, pracownic, lekarek czy aktywistek. Główną ideą wystawy jest więc prezentacja tych mniej znanych aspektów życia codziennego i zmagań kurdyjskich kobiet.

Wystawa jest realizowana w ramach projektu „Aktywizm i jego moralne i kulturowe podstawy: alternatywne obywatelstwo i rola kobiet w Kurdystanie i diasporze” (ALCITfem). Na jego potrzeby używamy pojęcia „alternatywne obywatelstwo” dla podkreślenia tego, że Kurdowie na wiele różnorakich sposobów wykształcili alternatywne strategie inicjacji zmiany społecznej i kulturowej we własnym społeczeństwie, a także wywierania wpływu na pozycję społeczności kurdyjskich w państwach narodowych, których są częścią. Ponieważ często odmawia się im dostępu do areny politycznej w krajach, których społeczeństwa współtworzą, wiele z tych działań ma miejsce poza instytucjami państwowymi. Rozwój obywatelstwa kurdyjskiego może zatem być często widoczny w życiu codziennym, nie zaś w ramach oficjalnych struktur państwowych. Wielu teoretyków kultury – w szczególności Michel de Certeau i Henri Lefebvre – twierdzi, że sfera codzienności jest najważniejszą i najbardziej znaczącą przestrzenią z punktu widzenia kultywowania własnej kultury, tożsamości i przynależności. Z tego względu wystawa ukazuje różnorakie aspekty realizacji alternatywnego obywatelstwa przez kurdyjskie kobiety z różnych części Kurdystanu i diaspory, charakteryzujące się różnym pochodzeniem klasowym i reprezentujące różne formacje polityczne od początku XX wieku do chwili obecnej.

Pierwsze aktywistki, w tym np. Ruşen Bedir Khan, miały pochodzenie arystokratyczne i nawiązywały kontakty z innymi organizacjami kobiecymi na Bliskim Wschodzie. W XX wieku kobiety kurdyjskie dzieliły tragiczny los swojego społeczeństwa. Wiele zostało uchodźczyniami lub padło ofiarą różnego rodzaju przemocy, której sprawcami byli zarówno obcy jak i sami Kurdowie. Jednak często przyczyniały się także w znaczący sposób do rozwoju kurdyjskiego społeczeństwa i brały udział w wielu inicjatywach społecznych. Tak było też w przypadku kobiet z mniejszości chrześcijańskiej i jezydzkiej, które stanowią część społeczeństwa Kurdystanu, dzieląc z Kurdami wiele elementów kultury. Im również poświęcamy uwagę w ramach wystawy. Należy podkreślić, że nawet rola „gospodyni domowej” w bardzo licznej zazwyczaj kurdyjskiej rodzinie wymagała ciężkiej pracy i złożonej wiedzy na temat utrzymania gospodarstwa domowego, wychowania dzieci, opieki zdrowotnej, sztuki śpiewania i opowiadania pieśni, baśni i legend, a często zaawansowanych umiejętności dyplomatycznych, zwłaszcza gdy w grę wchodziło dobro rodziny.

Od samego początku kobiety zaangażowane w kurdyjski ruch narodowościowy brały zorganizowany udział w walce o prawa Kurdów, jednocześnie wskazując na rozbieżności między pozycją mężczyzn i kobiet w kurdyjskim społeczeństwie. Znane powszechnie zbrojne działania kobiet zostały po raz pierwszy zainicjowane przez organizację Komala w Iranie w latach 70. XX wieku, a ich celem było podkreślenie niezależności kobiet w stosunku do mężczyzn i promowanie praw kobiet. Jednakże kobiety prowadziły nie tylko działania militarne, ale były aktywne jako studentki, działaczki społeczne w ramach różnych profesji i organizacji, badaczki czy aktywistki polityczne, jak np. słynna aktywistka Leyla Zana w Turcji. Tworzyły organizacje i inicjatywy wspierające kurdyjskie kobiety i kurdyjskich mężczyzn, mających zwykle ograniczony dostęp do zasobów państwowych, a także kształciły siebie i innych w ramach edukacji formalnej i nieformalnej.

Wreszcie, celem wystawy jest promocja biblioteki cyfrowej poświęconej w całości fotografiom Kurdystanu i Kurdów rozsianych po całym świecie. Biblioteka dostępna pod adresem internetowym https://kurdistan.photoshelter.com. Twórcami archiwum, złożonego dziś ze zdjęć różnych, często anonimowych autorów, są Paul i Edith Maubec, francuskie małżeństwo występujące pod pseudonimem „Chris Kutschera”, które w XX wieku poświęciło Kurdom wiele reportaży i książek. Podczas, gdy Paul pisał, Edith fotografowała, zapoczątkowując bibliotekę prezentującą życie i historię Kurdów w sposób głębszy i bogatszy wizualnie. Niniejsza wystawa to także hołd dla ich pracy i wysiłków. Cytując Chrisa Kutscherę: “Media, publicyści, wydawcy, studenci, badacze i różnorakie instytucje nieustannie opisują historię Kurdów. Udostępniając zdigitalizowane zdjęcia za pośrednictwem Kurdistan Photolibrary dajemy im nowe narzędzie do badania kurdyjskiej historii – ilustracje, do których dostęp ma każdy na całym świecie. Co ważne, naszym celem była archiwizacja wciąż rozrastającej się kolekcji fotografii i zachowanie jej dla obecnych i przyszłych pokoleń.” Zdjęcia przedstawione na wystawie są zarówno autorstwa Chrisa Kutschery jak i innych fotografów, pochodzą także z kurdyjskich archiwów rodzinnych i instytucjonalnych.

Organizatorzy:
Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie
Kurdistan Photolibrary, www.kurdistan-photolibrary.org
Pracownia Studiów Kurdyjskich Uniwersytetu Jagiellońskiego
w ramach projektu ALCITfem

JIN, JIYAN, AZADI – jiyana rojanê û çalakiyên civakî yên jinên Kurd li Kurdistanê û li diasporayê

30.04.-30.06.2021

Dirûşma bi Kurdî ya “Jin, jiyan, azadî” bitaybetî ji hêla Kurdên li Tirkiyê û Sûriyê ve ji bo teşwîqkirina têkoşîna leşkerî ya jinan û di heman demê de jî ji bo beşdarbûna jinan a li qada sîyasî û civakî ya civatên Kurdistanî yên Tirkiyê, Îran, Iraq û Sûrîyê tê qîrîn. Ew dirûşme di heman demê de sernavê pêşangeha wêneyan a Sonja Hamadê ye ku ji bo gerîlayên Kurd hatiye terxankirin. Îmaja gerîlayên jin, bi nîşandana jinên wêrek ên ku li hemberî xwedêgiravî Dewleta Îslamiyê şer dikirin, ji destpêka şerê li Sûriyê di çapemeniya global de serdest bû. Ji hêla dinê ve, çi di derbarê jiyana rojane a jinên Kurd de ku di van dehan salên dawî de bi awayekî berbiçav guherî û çi jî di derbarê gelek cûreyên beşdarbûna wan a li qadên civakê yên wekî mamostetî, xwendekarî, karkerî, bijîjkî û çalakvaniyê de zanîneke kêm heye. Ji ber vê yekê ramana bingehîn a vê pêşangehê pêşkêşkirina aliyên jiyan û têkoşîna jinên Kurdan e ku ev alî ji yên din cûda ne û kêm tên zanîn.

Ev pêşangeh parçeyeke projeya lêkolînê ya bi navê ALCITfemê (Çalakvanî û Bingehên Wê yên Exlaqî û Çandî: Hemwelatiya Alternatîf û Rolên Jinan li Kurdistan û Dîasporayê) ye. Em di projeya xwe de têgiha hemwelatiya alternatîv bi kar tînin ku destnîşan bikin gelo Kurdan çawa, bi rêyên cur bi cur, ji bo di civata xwe de guherînên civakî û çandiyan çêkin û di heman demê de li ser rewşa civatên Kurdan ên ku di bin bana wan netewe-dewletan de dijîn bandorê çêkin li derveyî saziyên dewletê û pêkhateyên dewletê stratejiyên alternatîf pêş xistine. Ji ber ku li welatên ku lê dijîn destûr ji wan re nehat dayîn ku Kurd xwe bigihînin qadên sîyasî, piraniya çalakiyên wan di derveyî saziyên dewletan de pêk hatin. Ji ber vê yekê çêbûna hemwelatiya Kurdan xwe ji avahiyên dewletan zêdetir li jiyana rojane nîşan dide. Gelekî teorîsyenên çandî – bitaybetî jî Michel de Certeau û Henri Lefbvre – dibêjin ku qada jiyana rojane qada herî girîng û watedar a pêşxistina çand, nasname û aîdiyeta mirovan e. Jixwe, pêşangeh jî ji destpêka sedsala 20an heya îro taybetmendiyên cûda yên hemwelatiya alternatîf a jinên Kurdan ên ku ji parçeyên cûda yên Kurdistan û dîasporayê hatine û xwedî rabirdûyên çînî û tevgerên sîyasî yên cûda ne nîşan dide.

Wekî di pêşangehê de jî hatiye nîşandan, çalakvanên jin ên yekemîn xwedî rabirdûyeke arîstokratîk bûn (ji bo mînak Rewşen Bedirxan) û wan bi rêxistinên din ên jinan ên li Rojhilata Navîn re têkilî danîbû. Di sedsala 20an de jinên Kurd qedera trajîk bi endamên din ên civatê re parve kirin ku gelekî ji wan bûn penaber û gelekî jî bûn qurbaniyên cureyên cihê yên tundiya biyanî û ya binecî. Tevî vê yekê jî, pirî caran havilên mezin ji pêşveçûna civata Kurd re kirin û di însiyatîfên civakiyan de cih girtin. Ev tişt ji bo jinên Mesîhî û Êzîdî jî derbasdar e ku bi Kurdan re dijîn û bi wan re gelekî insûrên çandiyan parve dikin, me di vê pêşangehê de bal kişandiye li ser vê xalê jî. Pêwist e em destnîşan bikin ku di nav malbeteke mezin de bûna “kevanî” bi xwe jî karekî giran e û ji bo wê di xalên wekî parastina malbatê, xwedîkirina zarok, dermankirina tibbî an jî pêkanînên devkî û di heman demê de jî pirî caran ji bo sazkirina aramiya malbatê di xala hunerên dîplomatîk ên şareza de zanîneke pêşkevtî divê.

Ji destpêka tevgera neteweyî ya Kurd ve jinan dest bi rêxistinbûna xwe ya li têkoşîna mafên Kurdan kir û di heman demê de jî wan îşaret bi nakokiyên di navbera cihên mêr û jinan ên li civata Kurd kir. Têkoşîna leşkerî ya jinan ku bi berfirehî tê zanîn cara yekem di 1970yan de ji hêla rêxistina Komala va li Îranê hate dest pê kirin û ew ji bo berçavkirina serxwebûna jinan ji mêran û ji bo parastina mafên jinan rêyek bû. Bi vî rengî jin ne tenê di tekoşîna leşkerî de, lê di heman demê de wekî xwendekar an jî aktorên civakî di pîşe û rêxistinên cûda de û wekî lêkolîner û aktîvîstên siyasî (ji bo mînak li Tirkiyeyê çalakvana navdar Leyla Zana) jî çalak bûn. Wan rêxistin ava kirin û însîyatîf damezrandin ku piştgiriyê bidin jin û mêrên Kurd ên ku derfetên wan a gihîştina bi saziyên dewletê kêm in û wan xwe û yên din bi awayekî fermi û nefermî perwerde kirin.

Herî dawî, armanca pêşangeha me pêşkêşkirina pirtûkxaneya dîjîtal a bi navê Kurdistan Photolibrary: https://kurdistan.photoshelter.com e ku bitaybetî ji bo danasîna Kurdistan û Kurdên li her çar aliyê cîhanê ji aliyê Chris Kutschera ve hatiye afirandin û niha wêneyên gelek wênekeşan pêşkêş dike. „Chris Kutschera”, bernavkê Paul û Edith Maubec e ku ev her du kesên zewicî yên Fransî di sedsala 20an de xebata xwe ya rojnamegeriyê bi giranî li ser mijara Kurdan meşandine. Dema ku Paul di derbarê Kurdan de dinivîsî, Edithê jî ji bo ku jiyan û dîroka Kurdan bi şêwazeke têgihiştî û dîtbarî ya dewlemend bên nasîn wêne dikişandin û dest bi avakirina arşîveke wêneyan a online dikir. Ji ber vê yekê ev pêşangeh ji kar û xebatên wan re jî rêzgirtinek e. Li gorî Chris Kutschera: “Çapemenî, nivîskar, weşanger, xwendekar, lêkolîner û sazî dîroka Kurdan dinivîsin. Lê digel wêneyên dijîtalkirî yên Kurdistan Photolîbraryê, bi pêşkêşkirina nîgarên ku li seranserê cîhanê têne dîtin, em amûrek li lêkolîna dîroka Kurd zêde dikin. Ya girîngtir, armanca me ji bo nifşên heyî û pêşerojê arşîvkirin û parastina berhevokeke wênkêşiyê bû ku bi berdewamî berfireh dibe.” Ev pêşangeh wêneyên Chris Kutschera, yên wênekêşên din û yên ji ảrşivên malbat û rexistinên ku li Kurdistan Photolibrary parve bûne dihewîne.

Werger: Esat Şanlı

Sazker:
Muzeya Asya û Pasîfîkê
Pirtûkxaneya Wêneyan yên dijîtal: www.kurdistan-photolibrary.org
Beşa Kurdnasiyê ya Zanîngeha Yagiellonskî: www.kurdishstudies.pl
di çarçoveya projeya ALCITfem de